Ходжа Ахмета Яссауидің мавзолейінен алынған ерекше есіктер Алматыдағы ғылыми-реставрация зертханасы «Крым аралы» қызметкерлері тарапынан қалпына келтірілді. Зертхананың жетекші қызметкері Элина Алтынбекова Шымкент қаласында Qalam мультимедиялық жобасы ұйымдастырған «Ежелгі өнердің құпиялары: сақтардан Әмір Темірге дейін» лекциясы барысында зерттеу нәтижелерімен бөлісті.
Есік ғимараттың ішінде орналасқан және Казандықтың негізгі залын Ходжа Ахмета Яссауидің өзі жатқан зиратымен бөліседі. «Есік — бұл жай интерьер элементі емес. Бұл басқа әлемге, басқа күйге өтетін орын. Сондықтан 600 жылдан астам уақыт бойы тұрған мавзолейдің есігі ерекше маңызға ие болды және бай түрде безендірілді», — деп атап өтті Элина Алтынбекова. Бұрын есік ғылыми зерттеулерге ұшыраған емес.
Есік зерттелген кезде көптеген мәселелер анықталды. «Бұл жарықтар мен деформациялар — ағаштың жарылуы басталды. Сонымен қатар, есік май, лас, майлар, желіммен жабылған. Бір кездері адамдар оған жақсы көрініс беруге тырысып, әртүрлі материалдарды қолданған», — деп түсіндірді реставратор.
Есікте көптеген инкрустациялар болған — ойықтарға басқа материалдардан жасалған элементтер: сүйек, қалайы және бірнеше ағаш түрлері орнатылған. Тіпті алтынның имитациясы бар материалдардан жасалған кірістірмелер кездеседі. Өзіне тән оюлар — өте күрделі және көп деңгейлі.
Реставрация көптеген бағыттарды қамтыды, мысалы, натуралық зерттеулер, есептеу жүйелерін пайдалану, рентген, зертханалық зерттеулер, нейтронды томография, әртүрлі мамандарды тарту арқылы. Нейтронды томография — бұл нейтрон ағынымен объектілердің үш өлшемді бейнелерін алуға мүмкіндік беретін компьютерлік томографияның бір түрі.
Алғашқы кезеңде есік мавзолейдің ішінде зерттелді. Атап айтқанда, рентгенологиялық тексеру және әр учаскені сканерлеу жүргізілді, кейінірек көшірмесін жасау үшін. «Біз алдымен барлық өрнектер мен элементтерді зерттеп, көшірмеге көшірдік. Ауыстыру түнде, мавзолей жабық кезде жүргізілді, сондықтан келушілер алаңдамады», — деп хабарлады Элина Алтынбекова.
«Барлығы да көне заманнан бері бір құраммен жабылған, ол күріш мастикасы — ерекше желім болып шықты. Оны есіктің бетіне тегістік беру үшін қолданды. Бірақ уақыт өте келе мастика инкрустацияның қалдықтарымен бірге түсіп кетті, ал сүйектен жасалған инкрустация сары түске айналды және ағаштан айыру мүмкін болмады», — деп жалғастырды спикер. Сонымен қатар, шегелердің іздері мен термиттердің тудырған бұзылулары, ағашта тесіктер қалдырды.
Элина Алтынбекова инкрустациялар жасау кезінде әртүрлі ағаш түрлері қолданылғанын атап өтті. «Олардың арасында Африкадан келген екі қара ағаш түрі бар. Басқа түрі — бұл Шығыс Азия клені. Түркістан мен Африка немесе Шығыс Азияның арасы қайда екенін елестетіңіз», — деді ол, есіктің өзі жаңғақтан жасалғанын қосып.
Доскадарды бірге ұстайтын металл тақталарды зерттеу үшін ғалымдар Алматы маңындағы Ядролық физика институтының мүмкіндіктерін пайдаланды. Институттың ғылыми жұмыстар үшін қолданылатын атом реакторы темір пластиналардың құрылымын көруге мүмкіндік берді. «Бастапқыда біз бұларды жай темір кесектері деп ойладық. Бірақ рентген зерттеулері мен Ядролық физика институтындағы жұмыстар оларда араб жазуымен және күміс, алтын өрнектермен жазылған жазбалар бар екенін көрсетті. Не жазылғаны — бұл арабистердің жұмысы, олар қазір осы жазбаларды декодтаумен айналысады», — деп бөлісті Алтынбекова.
Реставраторлар командасы есікті орнына қайтармау және оны музейге тапсыруды талап етеді. «Мавзолейде есік қайтадан өзінің тікелей функциясын орындап, адамдар оны ашып-жапа бастайды, ұстап, сүртеді. Егер сақтауымыз керек болса, музейге баруы керек — онда оған қажетті назар аударылады және ұзақ мерзімді және дұрыс сақтау үшін барлық жағдайлар сақталады», — деп түсіндірді Атынбекова.
Элина Алтынбекова — танымал қазақстандық реставратор және дизайнер, «Крым аралы» ғылыми-реставрация зертханасының жетекші қызметкері, әйгілі қазақстандық суретші-реставратор Крым Алтынбековтың негізін қалаушы және жетекшісі. Ол сармат жауынгерінің реконструкциясының авторы, көрмелер кураторы және реставрация бойынша тренингтердің авторы.